TRÍ TUỆ NHÂN TẠO (AI) ĐẠO ĐỨC VÀ LỢI NHUẬN

 

KHOẢNH KHẮC QUYẾT ĐỊNH CỦA CON NGƯỜI VỀ TRÍ THÔNG MINH NHÂN TẠO…CÔNG CỤ HỮU ÍCH HAY QUẢ BOM HẸN GIỜ ?

AI's make-or-break moment Is it a handy tool — or a ticking time bomb?

HASAN CHOWDHURY / phóng viên  của tờ Business Insider

Hasan Chowdhury  từng viết về các đề tài liên quan đến các đại công ty điện toán và mạng xã hội tại Thung lũng Silicon như Apple, Google, Meta, Microsoft, Netflix, OpenAI, Tesla và Twitter. Ông cũng không bỏ qua  công nghệ mới nổi trội như Trí Thông Minh Nhân Tạo (AI) thế hệ mới cùng THỰC TẾ ẢO. Ông còn viết các bài vở trong vấn đề toàn cầu trong lĩnh vực đầu tư mang nhiều rủi ro và mạo hiểm

***

Sam Altman

Born	Samuel H. Altman April 22, 1985 (age 37) Chicago, Illinois, U.S.
Education	Stanford University (dropped out)
Occupation	Entrepreneur
Known for	Loopt, Y Combinator, OpenAI
Title	CEO of OpenAI LP and former president of Y Combinator

Vào đầu năm 2012, lúc Sam Altman ngừng hoạt động công ty khởi nghiệp đầu tiên của ông, có rất ít dấu hiệu cho thấy con đường phía trước của ông sẽ  đi song song với con đường của Mark Zuckerberg, một kẻ thường bị nghĩ là khờ khạo tại Thung lũng Silicon.

Trong khi Altman đang cân nhắc các bước đi tiếp theo  sau khi đóng cửa công ty khởi nghiệp Loopt,  thì CEO của Facebook đi đầu trong việc tiếp quản toàn cầu phương tiện truyền thông xã hội cùng dẫn dắt công ty của Zuckerberg Mark tiến lên với đợt ra mắt công chúng qua thành công vang dội. Rồi đứa con tinh thần của Zuckerberg được định giá 104 tỷ USD.

Nhưng chỉ hơn một thập niên sau, tình thế đã thay đổi một cách gay cấn. Ngày nay, lời hứa về phương tiện truyền thông xã hội- một lực lượng thống nhất vì những điều tốt đẹp gần như đã sụp đổ và Zuckerberg đang cắt giảm hàng nghìn việc làm sau khi công ty của anh chuyển hướng mạnh mẽ sang metaverse (từ 86,000 năm 2022 và năm nay sẽ còn 66,000 jobs). Và đó là Altman, 37 tuổi, một sinh viên đại học Stanford, bỏ học giữa chừng, hiện là  ngôi sao vươn lên và nổi trội một cách không ngờ.— nhưng cũng từ đây sẽ là là người phải đối mặt với những cạm bẫy của quyền lực bao trùm.

Kể từ khi ChatGPT ra mắt ra công chúng vào tháng 11năm nay (2022) một mô hình trí tuệ nhân tạo, có thể viết văn xuôi, mã, v.v., có thể được coi là thứ công nghệ uy lực nhất — do không thể đoán trước — trong thế hệ của Altman. Nó có thể là một mỏ vàng cho Altman, dẫn đến một khế ước trị giá hàng tỷ đô la trong nhiều năm đến từ Microsoft và có sức thu hút 100 triệu người dùng trong hai tháng đầu tiên. Tốc độ tăng trưởng vượt xa bước tiến của TikTok và Instagram, khiến nó trở thành ứng dụng điện toán phát triển nhanh nhất trong lịch sử Internet.

 

Chẳng khác gì mạng xã hội vào năm 2012, ngành công nghiệp trí tuệ nhân tạo (AI) đang đứng trước ngưỡng cửa của sự thay đổi to lớn, còn có thể nói là vĩ đại là đàng khác. Trong lúc các mạng xã hội tiếp tục tái định hình thế giới chúng ta chỉ trong vòng 10 năm tới đây, các chuyên gia nói với tôi (tác giả) rằng hậu quả của con đường tiếp theo của AI sẽ còn lớn hơn rất nhiều. Theo các nghiên cứu gia, mô hình AI hiện tại hầu như không làm trầy xước bề mặt tiềm năng của công nghệ. Và khi Altman và nhóm của ông tiến lên, về căn bản AI có thể tái định hình nền kinh tế và cuộc sống của con người thậm chí còn hơn hẳn các mạng xã hội hiện tại.

 Giám đốc nghiên cứu nền tảng về AI tại Viện Turing thuộc Vương Quốc Anh là giáo sư Michael Woodridge cho biết: “AI có tiềm năng trở thành một công nghệ biến đổi xã hội con người giống như internet, truyền hình, đài phát thanh, báo chí, nhưng chúng ta chưa tưởng tượng ra nổi người ta sẽ sử dụng nó ra sao?"

Thành tích của Zuckerberg tại Facebook chứng minh rằng- việc buông lỏng công nghệ có thể gây ra những hậu quả ghê gớm —  nếu Trí Thông Minh Nhân Tạo- AI không được kiểm soát hoặc nếu con người CHỈ ƯU TIÊN chuyện TĂNG TRƯỞNG HƠN LO LẮNG CHO SỰ AN TOÀN THÌ HẬU QUÁ KHÓ LƯỜNG DO KHÔNG KHẮC PHỤC ĐƯỢC.

Công nghệ dĩ nhiên mang tính cách mạng, nhưng được thực hiện một cách nguy hiểm. Dan J. Wang, hiện nay là phó giáo sư về môn kinh doanh và xã hội học tại Trường Kinh doanh Columbia, ông từng lái xe ngang qua văn phòng Altman's Loopt tại thành phố Palo Alto, bắc California. Lúc thời còn là sinh viên đại học Stanford. Altman nói với tôi (tác giả)  rằng Dan thấy có nhiều điểm tương đồng giữa Altman và Zuckerberg:

Cặp đôi này (Altman và Zuckerberg) là "những tay tổ truyền bá công nghệ" và cũng là "những nhà lãnh đạo có sức thuyết phục thực sự". Đó là những người có thể giành được niềm tin của bá tánh.. Nhưng những gì họ thiếu trong tính độc đáo, họ bù đắp bằng khả năng chấp nhận rủi ro. Wang cho biết cả Zuckerberg và Altman đều sẵn sàng mở rộng việc sử dụng công nghệ mới với tốc độ nhanh hơn nhiều so với những người tiền nhiệm đầy tính thận trọng.

Nhưng ranh giới LỢI- HẠI giữa vấn đề tung ra công nghệ tiên tiến để cải thiện cuộc sống mọi người và vấn đề để một sản phẩm chưa được thử nghiệm lọt vào tay công chúng từng hết lòng đặt niềm tin tưởng vào công nghệ dù rất mong manh?  Hồ sơ theo dõi của Zuckerberg cho khá  nhiều ví dụ về việc nó có thể sai lầm ra sao. Kể từ khi Facebook phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng vào năm 2012,  FB đã tung ra hàng chục sản phẩm của mình trên mạng xã hội, đồng thời có ảnh hưởng sâu sắc đến cả thế giới. Chúng ta ắt nhớ lại vụ bê bối Cambridge Analytica đã phơi bày các vấn đề va chạm về quyền riêng tư khi thu thập dữ liệu cá nhân của hàng tỷ người; thứ đến chúng ta phải lo sợ việc sử dụng Facebook từng tạo điều kiện cho bạo lực như nạn diệt chủng ở Myanmar và cuộc Bạo Loạn ở Đồi Capitol QH Hoa Kỳ cho thấy thông tin sai lệch độc hại (thuyết âm mưu) trên các nền tảng xã hội nó rõ ràng nguy hiểm như thế nào; và tác hại của các dịch vụ như Instagram đối với sức khỏe tâm thần đã đặt ra nhiều câu hỏi gay gắt về vai trò của mạng xã hội trong cuộc sống hàng ngày của công chúng.

 

Danh tiếng của Facebook đã bị tổn hại chính là hậu quả đến từ việc công ty này chỉ lo chạy đua cho kịp với đà gia tăng số người tiêu dùng. Ai là cơ quan quản lý và nhà đầu tư, những người này không hiểu được hậu quả mang lại do hàng tỷ người tiếp xúc trực tuyến trên quy mô và tốc độ chưa hề xảy ra trước đó. Tuy Cty Facebook và Zuckerberg đã xin lỗi về những sai lầm của họ - nhưng không xin lỗi hay nhận ra sai lầm về chủ tâm ráo riết tiếp cận và có thể nói 'mê hoặc' công chúng như một loại hình tôn giáo nào đó đến từ giàn lãnh đạo của các công ty. Họ là hiện thân của câu thần chú "di chuyển chớp nhoáng + công phá mọi thứ" của công nghệ. Nếu phương tiện truyền thông xã hội như thế phơi bày những xung lực tồi tệ nhất của nhân loại trên quy mô lớn, thì chính TRÍ TUỆ NHÂN TẠO là một động cơ đầy áp lực  đẩy nhanh sự lây lan sai lầm do con người sáng tạo ra.

    Một chuyên gia tên là Margaret Mitchell có nói, “Thực tế là công nghệ AI thế hệ mới đã ra đời nhưng không có nhiều thẩm xét không có cơ chế nào đưa tới sự đồng ý- chính đó là hệ quả của ý tưởng DI CHUYỂN CHỚP NHOÁNG CÔNG PHÁ MỌI THỨ”

. Một khoa học gia nghiên cứu AI, người đồng sáng lập bộ phận đạo đức AI tại Google, cho chúng ta hay:

Đối với Heidy Khlaaf, giám đốc của công ty an ninh mạng và an toàn Trail of Bits, đồng thời là cựu kỹ sư an toàn hệ thống tại OpenAI, ông cho rằng hiện  các công ty chủ yếu cường điệu về AI, họ phóng đại  công nghệ vì lợi nhuận, ưu tiên giá trị thương mại hơn là lo ngại về tác động xã hội về sau…ai cũng đang cố gắng triển khai và thực hiện AI mà không hiểu những rủi ro mà rất nhiều nhà nghiên cứu thực sự tuyệt vời đã xem xét trong ít nhất 5 năm qua. Quý vị không nên cho Công nghệ mới ra thế giới bên ngoài nếu công nghệ đó có thể gây ra tác hại về sau.

Điều này sẽ là cảnh báo rõ ràng cho Altman, OpenAI và phần còn lại của ngành công nghiệp trí tuệ nhân tạo.

LỢI HẠI VỀ TRÍ TUỆ NHÂN TẠO chẳng khác gì chuyện KHUI CHIẾC HỘP PANDORA ( cái hộp của rắc rối- xui xẻo)

===========

NHÓM TỪ hay THÀNH NGỮ "MỞ CHIẾC HỘP PANDORA "  cùng nghĩa mang lại Rắc Rối Xui Xẻo. Đây là điển tích được dùng mô tả một hành động có thể gây ra những hậu quả rắc rối và phiền toái về sau. Điển tích bắt nguồn từ một câu chuyện thần thoại người Hy Lạp, ngày xưa có người phụ nữ Pandora, do tò mò, hay bị ma quỷ cám dỗ, đã mở một chiếc lọ (hoặc một chiếc hộp) chứa nhiều thứ xấu xa mà con người đánh mất từ lâu 

================

    Cán cân quyền lực giữa đạo đức và lợi nhuận trong ngành đang bắt đầu chuyển sang một hướng khác. Sau khi nhận được khoản đầu tư từ Microsoft có trị giá hàng tỷ đô la  vào tháng 1, công ty  OpenAI hiện được đồn đại là trị giá 30 tỷ đô la và đã không lãng phí thời gian để thương mại hóa công nghệ của mình. Microsoft đã công bố việc tích hợp công nghệ của OpenAI vào công cụ tìm kiếm Bing của mình vào ngày 7 tháng 2 và cho biết họ có kế hoạch đưa AI vào các sản phẩm khác của Microsoft.

Hành động đó lập tức châm ngòi cho một cuộc chạy đua vũ trang về trí tuệ nhân tạo .  Tiếp nối đại gia Google, trong một thời gian dài là lực lượng thống trị AI của Thung lũng Silicon, đã bắt kịp tốc độ  qua những nỗ lực thương mại hóa của riêng mình. Gã khổng lồ công nghệ đã phát hành một đối thủ cạnh tranh của ChatGPT có tên là Bard chỉ 68 ngày sau thông báo của Bing. Nhưng phát hành của Bard cũng là một câu chuyện cảnh báo về việc mở rộng quy mô quá nhanh: Thông báo ra mắt có nhiều lỗi và kết quả là cổ phiếu của Google sụt giảm. Và không phải Bard là công cụ AI duy nhất có vấn đề. Trong vòng đời ngắn ngủi của mình, ChatGPT đã cho công chúng thấy rằng nó dễ bị "ảo niệm" — những câu trả lời tự tin đúng nhưng lại sai.  khuynh hướng cùng tính không chính xác lại xảy ra phổ biến.

==============

Viện Alan Turing là viện quốc gia về khoa học dữ liệu và trí tuệ nhân tạo AI của Vương quốc Anh UK. Viện được thành lập vào năm 2015 và được chính phủ Anh tài trợ to lớn. Nó được đặt theo tên của Alan Turing sinh năm 1912 mất 1954 (hình) nhà toán học người Anh và người tiên phong về máy tính

=====================

Wooldridge tại Viện Alan Turing cho rằng tin giả cũng là vấn đề nguy hiểm khi chúng ta chứng kiến TIN GIẢ SẼ ĐƯỢC ‘CÔNG NGHIỆP HÓA" thực sự dưới bàn tay của TRÍ TUỆ NHÂN TẠO." Ông Wooldridge còn nói: “công nghệ hóa tin giả sẽ lấp đầy thế giới chúng ta bằng  sự giả dối mà không ai nhận thấy. Điều đó làm cho con người không thể nào  phân biệt cho ra sự thật từ những hư cấu của AI tạo ra…”

          Yacine Jernite, một khoa học gia nghiên cứu tại công ty AI Hugging Face, nhận thấy có nhiều lý do để lo ngại về việc các chatbot AI được sử dụng để lừa đảo tài chính.  Ông ta nói: "Khi kẻ cần lừa tiền ai đó thì họ lo xây dựng mối quan hệ thân thiết với họ. Nạn nhân sẽ cần thứ gì đó có thể trò chuyện và càng lúc càng cảm thấy gắn bó". Đó không  chỉ hệ quả của việc bạn đã lạm dụng chatbot - mà là chính chatbot muốn thế và là thứ mà chatbot đang cố gắng hoàn thiện cho tinh vi hơn ."

Giám đốc AN Ninh Mạng Khlaaf, còn nhìn ra một rủi ro phổ biến hơn đó là sự PHÁ HỦY TOÀN BỘ TÍNH TOÀN VẸN CỦA KHOA HỌC, SỰ PHÓNG ĐẠI QUÁ MỨC gây  HẠI LỚN CHO CỘNG ĐỒNG NHÂN LOẠI.

 Đó là khi chúng ta chưa kể đến lúc ứng dụng AI vào các lĩnh vực có tính quan trọng về an toàn như y học và vận tải. Các chuyên gia nhấn mạnh rằng sự trọn vẹn của AI vẫn còn QUÁ XA tương phản với sự phát triển quá nhanh chóng của nó. Bản thân OpenAI đang di chuyển với tốc độ để phát hành các phiên bản mới của mô hình của nó. GPT-4, phiên bản nâng cấp của ChatGPT, sắp ra mắt. Nhưng sức mạnh đột phá của AI và những mối nguy hiểm do nó gây ra quá rõ ràng. Vậy mà đối với các ông chủ công ty chỉ suy nghĩ đó là cách tiếp cận và sự tha thứ sẽ tính sau.

Sai lầm lớn nhất của Zuckerberg là cho phép đạo đức đóng vai trò thứ hai, đứng sau lợi nhuận. Việc Facebook thành lập một ban giám sát là dấu hiệu cho thấy công ty đã sẵn sàng chịu trách nhiệm về mặt đạo đức mặc dù nhiều người cho rằng còn quá ít, quá trễ tràng để tiêu diệt được những con ma do nền tảng này tung ra. Nhưng chính lúc này, Altman phải đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan tương tự, bỏ thì thương (lợi nhuận) vương thì tội (đạo đức)

Altman nhận thức được những tác hại tiềm tàng của AI. Anh tweet ra rằng "Nếu bạn nghĩ rằng bạn hiểu tác động của AI, thì sự thực bạn không hiểu hết và vẫn chưa được hướng dẫn thêm. Nếu bạn biết rằng bạn không hiểu, thì chính là lúc bạn thực sự hiểu Lời trần tình trên tweeter của Altman đang toát ra chuyện gì? Anh muốn nói toạc ra rằng- các nhà nghiên cứu hiện đang có quá ít thông tin chi tiết về dữ liệu đã được đưa vào máy của OpenAI.

Wang tại đại học Colombia cho rằng Altman đang vật lộn với hậu quả mâu thuẫn đến từ AI - cho dù đó là vấn đề thuộc tính công bằng, chính xác hay minh bạch của nó. Theo Wang, việc tuân thủ một hệ thống đạo đức đảm bảo không gây hại cho cộng đồng trong khi phải cố gắng mở rộng quy mô lớn tiếp theo trong lĩnh vực công nghệ là "gần như không thể".

Tốc độ gần như đóng băng khi các cơ quan quản lý quyết định hành động chống lại. Điều đó có nghĩa Altman sẽ không  chọn để mở chiếc hộp Pandora của AI (mở ra sẽ chuốc lấy rắc rối và phiền toái). Phương tiện truyền thông  đã khuếch đại các vấn đề  xã hội, như Wooldridge từng nói. Nhưng AI rất có thể tạo ra những cái mới. Altman cần phải làm đúng hay có thiện tâm hơn  vì lợi ích của công chúng. Nếu không, thì quả là thảm nạn cho tất cả con người.

Hasan Chowdhury

LƯỢC DỊCH BY ĐHL  14/3/2023 SAN JOSE USA

nguồn

https://www.businessinsider.com/ai-technology-chatgpt-openai-bing-threat-society-economy-social-media-2023-3

CHUYỆN CHÓ ĐỔI KHOAI

   Cô Hiền dạy học ở thôn Tôn khá lâu. Ba cô mất sớm  để lại cho cô, người con gái đầu, một mẹ già và đứa em trai đang học cấp hai. Cảnh nhà chật vật do đồng lương cô giáo chỉ vài chục một tháng có gắng chi cũng nữa tháng là hết. Dù tiêu chuẩn hàng tháng của cô có thêm mười ba ký gạo cùng thêm một ít nhu yếu phẩm như dầu hỏa và thịt chẳng đắp đổi vào đâu so với những nhà có đông lao động khác trong thôn.

  Hoàn cảnh neo đơn, chiêu yếu này làm cô chẳng muốn lấy chồng do cô thuơng mẹ quý em. Thật ra,  cô Hiển có người chị đầu nhưng đi lấy chồng sớm. Vợ chồng người chị mất tích vào mấy ngày Bình Tuy chạy loạn tháng Tư 1975 đến nay.  Từ cái chiều ngày 24 tháng Tư năm đó, cả nhà người chị theo ghe cặp theo biển để vô Vũng Tàu. Hôm đó sóng to gió lớn, vài thuyền thoát nạn vào được Vũng Tàu nhưng có vài chiếc bị sóng đánh lật úp. Kể từ đó tin tức người chị đầu xem như ‘bặt vô âm tín’ chẳng biết sống chết ra sao? 

    Do nghèo, cô Hiền  xem như là người chị đầu,  phải đảm đang vai trò người mẹ để nuôi  đứa em trai, ăn học đến nơi đến chốn. Cô hiểu ý mẹ và do thương mẹ chỉ còn đứa trai út này là niềm hi vọng của mẹ nên cô càng lúc càng đi đi, về về với chiếc bóng đơn côi, cam phận giữa một vùng quê cát trắng.

   Cái nghèo vùng kinh tế mới sau 1975 phủ chụp lên nhà cô Hiển thê thảm nhất. Nguyên do là thiếu bàn tay đàn ông, rẫy bái, nương rẫy thêm lương thực mới nuôi đủ trong nhà. Người ta có thiếu là thiếu gạo lúa, nhưng khoai sắn thì ê hề, không phải như cái cảnh cùng khổ dưới mái tranh nghèo của cô. Ngoài cái bàn thờ, cái bàn giữa xiêu vẹo, chẳng thấy cái chi thuộc dạng lương thực?  Nhà hàng xóm, mùa vô, khoai sắn cắt khô còn đổ đống giữa nhà chờ khô cất vào chồ. Nhà cô Hiền, chỉ vài mớ khoai tươi do cô tranh thủ với em, trồng trước hiên nhà, ăn xong là hết. Chỉ mong tháng khác, cô lại lĩnh lương vài chục đồng bạc bắc, mười ba ký gạo ăn hấp với khoai tươi, nhà ba người đắp đổi qua ngày.

    Vào thời này, dân trong thôn khó ai quên một  thiếu thốn rất chung cho mọi nhà: Thiếu đây là thiếu tiền, thiếu vải, thiếu dầu...  Ngoài ra  người ta thiếu thêm thứ lương thực cao cấp nhất là gạo và thịt.  Nói chuyện thịt, người ta còn dùng một từ 'khá đẹp' là "CHẤT ĐẠM "!

 

CON CHÓ NHÀ CÔ HIỀN

   Nhà cô Hiền. sống lọt giữa vùng dân quê lao động. Chiêu chang như cô chỉ nghề đi dạy nhưng lại là lao động chính trong nhà.  Sức đứa em trai chỉ trồng được đôi ba vồng khoai. Thế thì làm sao nhà cô không "thiếu lương thực " hay nói trắng ra khỏi thiếu đói được?

   Con chó nhà cô là 'điểm ngắm' của Tôn. Con chó kia  thuộc loại to con.  Mỗi lần nhìn hai bắp đùi sau 'núc ních' khi nó chạy qua nhà vợ Tôn, gã ước tính, nó mà thịt ra cũng được trên mười ký!  Lạ thật, thời này không ai kiêng dè hay ái ngại về thịt chó. Nhiều người ăn được, đàn ông, đàn bà , con nít, người lớn không ai còn sợ còn chê bai chuyện thịt chó như mấy năm trước. Chuyện thèm thịt, "văn vẻ" hơn một ít đó là "NHU CẦU ĐẠM " đã xóa đi bao thành kiến về chuyện ăn thịt chó. 

  Ngang đây là phần mở đầu cho Tôn nhớ lại chuyện một ngày cuối tuần, gã cùng thằng Quảng, người bạn chí cốt tới nhà cô Hiền, bàn chuyện "đổi chó".

   Vâng, chuyện đổi chác này rất đúng nghĩa  trong thời buổi giữa chốn nông thôn, khi những tờ giấy bạc là vấn đề xa xỉ. Người dân trong thôn, thường ‘vàn công, đổi công’ , giúp nhau thu hoạch những vụ mùa, là một hình ảnh rõ ràng. Đó là chuyện công lao động. Chuyện mua chác bằng tiền thường thay thế bằng đổi chác. Người cần củi, gỗ thì lấy khoai bắp mà đổi...

   Hôm đó Tôn đề nghị sẽ đổi cho cô hai gánh nặng, khoai lang, khoảng bốn thúng để lấy con chó nói trên. Cô Hiền rất cần hai gánh khoai kia. Sức cô khó  "tranh thủ" - vừa dạy vừa trồng cho ra bốn thúng khoai chỉa vỏ đỏ, xanh lòng. Xem chừng cô từ từ xiêu lòng, bắt đầu ưa thuận...

    Quảng đi theo Tôn. Hắn  từng hứa trước là tình nguyện làm "hỏa đầu quân", nấu con chó, nếu đổi chác thành công. Quảng còn hứa tất cả sả, riềng, nói chung là chuyện “đồ màu” chi ...hắn sẽ cung cấp  đầy đủ.  Nhà Quảng không thiếu những thứ này! Mạ hắn bán gánh hàng gia vị ngoài chợ nên hắn hứa là được.  Anh ta còn giúp Tôn làm “quân sư”,  nói chuyện với cô Hiền. Tính khí thằng Quảng  vui vẻ. Khi hắn cười híp cả hai con mắt.

    Tôn khó quên khuôn mặt đứa bạn thân. Mỗi lúc hắn cười hay nói chuyện hăng say với ai thì đỏ gay như vừa uống vô mấy chén rượu mỳ.  Nói gì thì nói,  trước sau gì Tôn đều nhờ 'miệng mồm' của Quảng. Hắn sẽ nói sao cho cô Hiền chấp nhận đổi bốn thúng khoai và chẳng kỳ kèo bắt thêm thúng nào nửa.

  Chuyện bàn bạc, đổi chác đang trơn tru nửa chừng, bất ngờ từ sau cái phên lá, đứa em trai của Cô nhào ra, lăn đùng giữa nền nhà khóc la thảm thiết. Tôn thấy  rõ cái sơ mi trắng của đứa em trai lấm lem đất. Đứa em trai gào khóc càng lúc càng to, hai tay nó chơi với, quờ quạng giữa khoảng không:

      - Ôi chị ôi, đừng đổi chó- đừng đổi- con chó chị ơi! Em thương con chó lắm chị ôi!

   Thật thế, đứa em trai rất thuơng con chó. Hàng ngày, cứ đi học về nó đều xoa vuốt. Con chó cũng mến cậu nhỏ. Thấy cậu chủ đi về là nó ra ngoài xa đón em cô  Hiền vô, đuôi nó vẩy vẩy. Chẳng lạ, khi cô giáo vắng nhà thì đứa em trai này là bạn với con chó kia với ai nữa? Mẹ cô Hiền tuổi già, lại năng đau. Đứa em trai này là con út không có em kế.  Chị cả nó thì đã mất tích trên biển từ lâu.

  Đang lúc cao hứng đổi chác, lâm hoàn cảnh này, khiến Tôn và Quảng hụt hẩng? Tự nhiên bầu không khí trở nên trơ trẻn lạ thường!  Một cái gì sượng sùng ập tới quá nhanh, không ai ngờ. Ai nấy đều nín bặt không nói thêm một lời.

    Đôi mắt cô Hiền như đẫm cả nước mắt. Cô thuơng đứa em trai nhất. Cô vội chạy lại ôm đứa em trai:

       - Thôi, thôi chị không đổi mô, chị không đổi mô!

   Tôn và Quảng chỉ biết lí nhí nói chi vài tiếng không rõ, rồi xô ghế ra về.

MIẾNG THỊT  CHÓ,  KHÓ  BỀ BỎ QUA

   Tưởng vậy là xong, không còn chuyện đổi chác gì nữa. Nhưng  chỉ một ngày sau, hình ảnh nồi thịt hông thơm phức, miếng nhồi chó bùi- béo làm Tôn và Quảng lại bàn với nhau. Đôi bạn này không thể bỏ qua chuyện đổi con chó kia được? Hai ngày sau lúc cô Hiền nghỉ dạy, hai đứa tiếp tục tới nhà cô. Lần này Tôn và Quảng cẩn thận hơn. Hai người chờ lúc đứa em trai cô Hiền vừa đi học mới qua. Kế hoạch đổi chác thật chớp nhoáng!

 Hai gánh khoai bốn thúng đầy vun. 

 Tôn và Quảng  gánh qua ngay khi cô vừa gật đầu đồng ý. Một đống khoai tươi vỏ đỏ, nhờ thu hoạch đủ ngày nên củ nào củ nấy láng bóng, căng tròn, trông sướng con mắt!

   Cô Hiền vào ngày đó đúng lúc đang cần khoai. Mười ba ký gạo tiêu chuẩn hàng tháng của cô đã hết hôm qua. Cái khạp nhỏ đựng gạo bên góc bếp trống trơn, không còn một hột. Hai cái thúng méo, rách, đựng khoai tươi bên góc nhà cô lúc đó chỉ còn vài ba củ  khoai nho nhỏ nhưng lại bốc mùi sâu? Kết quả thật mau chóng chỉ trong một giờ là xong ngay.

   Quảng vội dắt con chó ra khỏi nhà cô giáo như bị ma rượt? Tôn gánh hai đôi triêng gióng không, lật đật chạy theo thằng bạn. 

Hú vía! Kế hoạch thành công thật trơn tru.

   Con chó như ‘linh cảm’ trước số phận, trì cả bốn chân không chịu đi. Quảng phải ra sức kéo con chó, mắt hắn vừa ngó về phía trường như sợ đứa em trai cô Hiền về bất chợt thì nguy?  Con chó xấu số kêu “ăng ẳng”! đoạn đường đất pha cát trong thôn bốc lên những đám bụi mờ...

***

  Chỉ nội trong chiều đó, trời chưa tối hẳn, Quảng  đem qua nhà ba vợ Tôn một nồi đầy nhóc thịt hông thơm nức mũi. Lớp màng đỏ nổi lềnh bềnh trên nồi thịt vừa được Quảng ‘trịnh trọng’ đặt bên rỗ bún do ông gia Tôn ưu tiên đem thúng lúa ra đổi với nhà làm bún. Chỗ quen biết, ông gia của Tôn chỉ cần đem lúa qua đổi là có bún tươi ngay thôi. Nhà làm bún khi đi xay lúa ra gạo và xay bột làm bún dù sao cũng lời chút đỉnh và dư ra phần cám nên chẳng ai thiệt thòi chi. Một buổi tiệc thịnh soạn, trông hấp dẫn làm sao?

  Cả nhà vợ Tôn ai nấy đều phục tài người bạn của Tôn làm thịt chó "hết ý". Hết ý tức là không còn gì để chê nữa? Từ nồi hông cho đến mấy miếng dồi không khác chi tay Ông Oai trên dốc Tân Sơn làm đâu?  Chuyện ông Oai là tay thiện nghệ về thịt chó từ thời trước còn ở Quảng Trị là chuyện ông gia Tôn kể lại. Ông Oai làm thịt chó ngon đến độ có mấy ông cố vấn Mỹ tùng sự tại Tòa Hành Chánh vào thời đó, tuy " yêu chó , quý chó"  mà phải "chết mê chết mệt"? Những ông Mỹ cố vấn đó từng đem mấy két bia Budweiser “Bông Trắng” lon nhôm, gạ gẩm ông Oai làm thịt chó cho ăn…

   Đó là một thời Quảng Trị, trở lại bấy giờ là hình ảnh Tôn cùng bạn và cả nhà bên vợ đang liên hoan một nồi thịt chó thơm phức. Con chó vửa đổi được đã bù lại cho mọi người bao ngày " thiếu đạm" nơi một vùng quê - dư khoai thừa sắn- nhưng chẳng bán được bao nhiêu?

  Mấy đứa em vợ Tôn tuy nhỏ, nhưng là những tay lao động chính, đều có mặt trong buổi liên hoan. Cả nhà ông gia Tôn ai cũng suýt xoa khen tài nấu thịt chó của Quảng. Ông gia Tôn vừa ăn vừa gật gù khen ngon. Ông không quên nhắc Tôn:

     -Con nhớ đem bốn cái cẳng chó lên hầm với đậu xanh cho vợ con ăn đặng nhiều sữa cho cháu bú nghe?

   Trời sập tối. Tôn rời nhà ông gia, vội đem bốn cái cẳng chó còn lại lên nhà để hầm đậu xanh cho vợ ăn nhiều sữa để cho đứa con gái út mới sinh bú. Thằng Quảng thì khật khù do uống mấy ly rượu mỳ, hắn không quên đem cái nồi không ra về...

   Tiếng kẻng Đội Năm cuối  xóm Chợ Cam Bình, đánh  từng hồi. Tiếng kẻng giục dân đi họp... Trời dần về khuya, nếu ai còn thức đều nghe văng vẳng có tiếng khóc ai đó theo làn gió biển đưa vào?  Tiếng khóc con trai nghe thật tội do nó cứ rưng rức từng hồi? Hình như đó là tiếng khóc của đứa em cô Hiền  ./.

 

Đinh Hoa Lư 17/4/2021

TUỔI ĐÁ DẾ

                     

Thuơng tặng tuổi thơ Quảng Trị 
ĐHL (2013)

      Tháng này Quảng Trị đang vào hè. Thầy cô cùng các em học trò chắc đang nao nức đón chờ mùa nghỉ hè đang tiến gần.

    Tôi không bao giờ quên cái nắng quê nhà. Làm sao quên được  ngọn gió Lào  thổi qua  xứ mình.  Nắng nóng hầm hập, quay quắt, như "nung da đốt thịt"! Thế mà các cô cậu học trò Quảng Trị (cũng như tôi ) ngày xưa nôn nao thu cặp, xếp vở, đón hè với bao háo hức mong đợi.

Người kể chuyện xin gác qua chuyện "cành phượng hồng" hay  ve sầu nỉ non, đó là tuổi lớn  dành cho thời trung học - biết yêu, mơ mộng, tương tư, nhung nhớ... 

 Tôi viết để nhớ về tuổi nhỏ cùng những vui thú hồn nhiên mà đời người ai cũng qua một lần, không bao giờ có lại: lớp ba, lớp tư, nhảy dây "ù mọi", 'đánh căng', thả diều, đá lon cùng sau hết là... ĐÁ DẾ

Nhưng trước hết người kể thưa thật, thời con nít tôi chỉ gọi là "đá rế" mà thôi. Tôi cũng không giải thích được con nít QT sao kêu chữ DẾ thành RẾ?

   Ôi chao! năm mươi năm rồi sáu mươi năm... rõ ràng hơn nửa đời người. Từ lúc tôi biết đá dế đến nay,  tôi vẫn chưa quên con "dế nhất" ngày đó. Con dế này tôi kể với bạn nghe, không phải chỉ về bờ sông An Tiêm rồi lôi phăng mấy dây dưa để tìm cho ra con dế. Tôi phải làm một chuyến phiêu lưu qua tận Thôn Ái Tử bên kia bờ sông Thạch Hãn để đổi đồ lấy dế...

CUỘC 'PHIÊU LƯU' ĐI ĐỔI DẾ

    Đó là một ngày tôi bạo gan đi bộ một mình qua cầu Ga, lần theo Quốc Lộ. Qua khỏi Cầu Ái Tử, tôi đi băng qua bãi cát Ái Tử để tới một thôn làng sau lưng Chùa Sắc Tứ. Từ bên này thành phố tôi đi một mình như thế, quả là một chuyến "phiêu lưu mạo hiểm" không bằng. Ngày đó tôi có đứa bạn tiểu học, nhà bên thôn Ái tử nhưng giờ này tôi quên mất tên.'

 Tác giả xin nhắc lại một tí rằng năm đó chưa có căn cứ Ái Tử của quân đội Mỹ.  

Tôi  vượt qua bãi cát mênh mông  lác đác vài đám mồ hoang. Những cồn cỏ nối tiếp, xa xa trong kia làng mạc thưa thớt. Có những con sơn ca thay nhau bay lên cao đập cánh đứng yên liên hồi kêu lảnh lót. Con này kêu xong từ từ hạ cánh, lạ thay! con khác tiếp tục bay lên, lại đập cánh đứng yên, hót liên hồi... 

   Một khung cảnh hoang sơ, vắng lặng khiến tôi cảm khoái vô cùng. Bao nhiêu cảm giác mệt mỏi, sợ sệt tan biến. Có một chuyến 'du ngoạn một mình xa như thế, quả thật thích thú biết chừng nào!

ĐỔI DẾ RA SAO?

    Giờ tôi kể các bạn nghe chuyện "đổi dế" của tôi ra sao?

    Tôi mang mấy thứ "vật phẩm, hàng hóa" từ thành phố qua chốn làng quê đó với ý định đổi chác với đứa bạn bên làng Ái Tử này là những gì?

   Đứa bạn bên làng thích nhất là mấy cái thuớc cùng cán viết màu làm bằng nhựa. Chắc bạn đọc còn nhớ, một thời đồ nhựa 'lên ngôi' thay dần cho mấy cái thuớc  gỗ hay bị uốn cong cùng dễ lem mực. Người viết xin gọi đó là "thời đại ĐỒ NHỰA". Sao mà không gọi như thế; nào từ cái thước, cán viết, ê ke vẽ hình  đều bằng nhựa...rồi tôi phải nhớ đến bình mực không chảy, cho đến cái bi đông bới nước để bỏ hạt é vào cũng là nhựa, nó đã qua thời đại bới nước  bằng chai và  "NHÉM LÁ CHUỐI " 

 (người viết xin giải thích thêm: đựng nước thì kiếm ra cái chai không, nhưng nắp đậy có khi phải lấy lá chuối cuốn lại nhém lại. Những chai đựng nước mắm trong bếp vào thời này có khi cũng nhém bằng lá chuối cuốn lại như đã tả trên)

 Tôi lại lan man mất, xin nói cho rõ vào đây cái bi đông  của tôi ngoài hạt é ra còn hòa nước đường nữa chớ!...và đứa bạn nào tôi thuơng thì cho nó một nắp bi đông. Đúng vậy tình cảm bạn nhỏ với nhau tính bằng nắp bi đông, dụng cụ 'đo lường' có sẵn trong tay lúc đó.

    Đứa bạn bên thôn Ái Tử sao mà không mê mấy cái cán viết và thuớc nhựa màu của tôi mang qua còn "cáo cạnh" mới toanh như thế được? thế là hắn không tiếc gì mấy con dế nhất  liền đổi cho tôi ngay thôi. Hắn không quên bỏ vào trong cái lon vài ngọn rau lang , vài miếng dưa cho mấy con dế  "giải khát " trên đường tôi về nhà.

CON DẾ NHẤT CỦA TÔI

Kể cũng lạ? trong mấy con dế tôi vừa kể có con dế than trông nó khác hơn những con khác thuờng ngày. Bụng dưới của nó dài, trông không bình thuờng chút nào. Cũng do cái bụng con dế đó dài nên phần cánh càng trở nên ngắn cụt ngủn. Vừa mang ba con dế đó về nhà hơn một ngày  tôi cho chúng 'chiến đấu' với mấy con trong xóm. Dế hai anh em thằng thằng Nàng, dế thằng Sừng xóm trên kể cả con dế lửa của thằng Bốn ở tuốt  ngoài ruộng... chúng cũng bị con dế than bụng dài của tôi hất văng "xiểng niểng"!

  

Tôi càng khoái, càng thấy mấy cái thuớc và cán viết nhựa của tôi đem đổi chẳng thiệt thòi chút nào.

Càng đem con dế 'bụng dài' đi đá xa tận xóm thằng Lợi (em anh Nguyễn Lam), thằng Lép, thằng Mẹo gần Hồ Cá Phi, tôi càng 'chiến thắng vinh quang'! Con dế than tuy bụng dài cục mịch nhưng phải chăng lợi thế của nó nhờ vậy mới nặng ký hơn đối phương? Đặc biệt hai cái hàm của nó đi rất sát chẳng bao giờ nghểnh cao rồi từ đó: 

    A lê hấp! hất một cái là đối phương té ngửa!

 

Kể cũng lạ? con dế  nhất này thắng xong nó 'chẳng thèm' rung cánh kêu vang như các con bình thường khác. Thường dế đá thắng, nó  hay rung cánh kêu vang nghe 'điếc'  cả tai!

      Số phận mấy con dế "chiến bại" của mấy đứa bạn tôi thật thê thảm! Con nào không "tạo dựng được cơ đồ" hay  bị mấy đứa bạn ngứt đầu để chọc cho con dế khác "sực".  Có 'sực' cỡ nào cũng thua con dế nhất của tôi.  Thú thật, tôi chưa hề ngứt đầu con dế nào cả. Muốn dế sực tôi chỉ dùng tóc để quay. Có khi tôi dùng tóc quàng qua khe cổ của con dế, đây là cách quay thông thuờng. Có khi tôi lại quàng sợi tóc giữa ngách giữa chân sau và thân con dế, vừa xoay miệng tôi vừa thổi. Đứa nào cũng chúm miệng thổi vù vù. Mấy cái cánh dế bung ra tưởng chừng rụng hết đến nơi? Hai đối thủ bắt đầu sực, chúng rung cánh kêu lên vài tiếng 'thách thức' rồi lao vào quyết chiến.

    Những ngày hè thú vị tiếp diễn, con dế nhất kia chưa hề 'chiến bại'? Tôi tin nhờ cái bụng dài quá cở dị đời, nó mới có nhiều "chiến công hiển hách" mang về cho chủ. Thật thế, con dế nhất từ đó nổi tiếng trong xóm và lan ra mấy xóm trên. Mấy đứa bạn xầm xì bàn bạc nhưng không biết tìm đâu ra con dế nào 'ngon' hơn để hất được con dế nhất của tôi?

    Ba tôi đi làm về có một cái hộp mới bằng các-tông dùng đựng súng lục khá cứng cáp. Tôi còn nhớ bên ngoài cái hộp này có hình hai bàn tay bắt nhau, sau này tôi biết là của viện trợ Mỹ.  Tôi xin ba tôi để làm 'nhà ở'  cho con dế cưng. 

     Ban đêm tôi để hộp dế trên thành cửa sổ ngoài trời cho dế hứng sương. Trong 'mái nhà' của dế, tôi không quên bỏ đầy đủ thức ăn vật uống cho nó. Hình như chú dế  cảm nhận sương đêm,  thỉnh thoảng nó kêu "rích rích " vài tiếng khiến bụng tôi sung sướng làm sao! 

        -Ngày mai 'chú mầy'  sẽ còn đụng độ nhiều đối thủ khác.

    Một ngày chiến đấu khác lại đến. Thật sướng làm sao! bất cứ con nào: từ con dế lửa thằng Nồng, dế dầm thằng Nàng, dế mọi thằng Sừng,  dế than của thằng Bốn và kể cả con dế kim nhanh nhất của thằng Tài đều bị con dế đen bụng dài của tôi 'đo ván' tuốt luốt!

CHỈ CÒN LÀ DĨ VÃNG TUỔI THƠ

    Trưa hè, tiếng ve  kêu ing ỏi vang lên từ mấy tàng cây sầu đông. Tiếng ve trên cao cùng với tiếng ồn ào của chúng tôi phía dưới càng làm khuấy động thôn xóm thân yêu. Lạ một điều, bà con chẳng ai la rầy chi, ai nỡ phá đi niềm vui tuổi dại?

  Đêm mùa hè khó ngủ, chúng tôi lại kêu nhau bắt cặp chơi trò đá lon, hay 'hô la manh' ( haut les mains?) cho đến hơn mười giờ đêm chưa thôi. Cơn nóng ban ngày vẫn kéo dài cho tới tận khuya. Làn không khí nóng cứ day dứt mãi không thôi? Bà con chưa ai ngủ nổi! Tiếng quạt phành phạch, tiếng lũ trẻ chơi khuya,  thỉnh thoảng lại có tiếng rao bánh mỳ nghe đâu văng vẳng... 

        hai em trai tôi và lũ bạn 1968 phường Đệ Nhất QT 


Rồi cuộc chiến Mậu Thân 1968 ập đến gia đình tôi phải dời lên chợ Tỉnh trú tại Phường Đệ Nhất. Lớp em tôi như hình trên có thể không có thứ "hạnh phúc" như anh nó là dược đá dế thoả thích tại cái xóm mang tên Cửa Hậu thân thương muôn thuở. Lớp em tôi có thể có những thú vui riêng, khác lạ dành cho nơi phố thị. 

    Dù sao tôi cũng phải viết để nhắc lại một thời con nít, hồn nhiên vui thú chóng vếnh qua mau. Có khi chúng ta lại tiếc nuối vẩn vơ, nhưng thời gian làm sao trở lại? Ký ức hay trở về cho bao lớp tuổi già xế bóng. Dĩ vãng bàng bạc bay đi như đám mây  trời rong chơi, phiêu lãng. Càng già ta càng trân trọng những kỷ niệm ấu thơ, những tài sản tinh thần mà chúng ta thật lòng cất giữ trong một "ngăn tủ" nào đó trong lòng. Có những lúc trống vắng lại "lấy ra xem ". Trong ảo giác của một cuộc phiêu du ngược về quá khứ, văng vẳng đâu đây tiếng cười vui của lũ bạn trong mùa đá rế năm nào./.

edit by ĐHL