THẦY CỬU HÀM, VỊ THẦY ĐẦU ĐỜI VÀ KỶ NIỆM GIO LINH CỦA TÔI

MỜ PHAI KỶ NIỆM GIO LINH

  Trí nhớ của tôi còn ghi mãi những kỷ niệm đầu đời lúc tôi khoảng bốn, năm tuổi đã theo chân mẹ tôi  ra tận Gio Linh. Vào năm đó mẹ và dì tôi mở một cái quán hàng ăn ngoài đó.

  Quán ăn mẹ tôi bán gần Quận. Buôn bán ở đây lèo tèo cạnh cái chợ có mấy cây bàng sum xuê lá. Cạnh chợ chỉ có quán O Phượng là lớn, giàu có nhất. Nhắc đến O Phượng thì ai ở xứ Gio linh tuổi đời trên sáu mươi tôi mới hi vọng còn nhớ đến o.

   Muốn vào quận Gio Linh chỉ có một chuyến xe hàng. Một thời hoang vắng, xe cộ vắng vẻ làm sao. Ngoài Quốc Lộ Một chiếc xe dừng ở Chợ Cầu xong sẽ quẹo phải. Xe theo con đường đất đỏ vào độ hơn vài cây số  rồi xe sẽ quẹo trái về Quận. Chiếc xe hàng đơn độc đó thuờng đậu bãi đất trước quán o Phượng. Vùng tạm gọi là "thị tứ" ngày đó của Gio Linh, có thể coi như từ đó cho tới Quận đường. 

    Theo con đường dẫn tới quận, bên trái đường là nhà bác Thiệu. Một cái nhà tranh dài, chia hai cho mẹ và dì tôi thuê một nửa, còn một nửa bác Thiệu ở. Vào thời đó, chắc hẳn không có cái nhà ngói nào dọc theo con đường này. Tôi không nhớ căn nhà ngói nào suốt con đường này. Nơi Quận cũ Gio Linh đóng, tôi nhớ có căn nhà  lầu xây từ đời nào?  Mạ và dì tôi là người "thị thành", tức là từ thành phố Quảng trị ra đây, nên quán ăn lúc nào cũng đông khách. Có thể người thành phố nấu ăn ngon và  buôn bán "giỏi" chăng? Quán bán cơm tháng, hàng ăn. Khách đa số là người làm việc trong quận, các chú cán bộ, cảnh sát...

    Trong trí nhớ lờ mờ của tuổi thơ, người viết còn nhớ có lần đi ngang một cái đình làng, có thể là Đình Hà Thượng. Một ngôi đình thâm u tĩnh mịch, làng mạc hẻo lánh ít người. Vang vang đâu đó, thoang thoảng tiếng ve kêu trong nắng trưa và những trảng đất cát xen kẻ bao bờ bụi hoang sơ cùng nhiều lùm hoa dại.

     Nhắc đến người xưa, tôi nhớ một chú cảnh sát quận tên Cọi nhưng họ thì đứa bé như tôi làm chi biết được. Tôi nhớ tên Chú Cọi nhờ sau này mạ và dì tôi hay nhắc chuyện của tôi. Đó là một chuyện khá nực cười cho tuổi nhỏ của tôi; lý do chú là người tôi "sợ nhất trên đời.  Số là ngày đó, tôi là đứa con trai cưng của mẹ tôi, lại chưa đi học chỉ lẻo đẻo theo "làm nũng" suốt ngày...

    Như đã kể, tôi chỉ sợ  duy nhất là chú Cọi - sợ đến 'phát khiếp'. 

 Có một bữa chú phạt tôi quỳ trước quán. Rủi thay do  bận công vụ, quận hay ngoài chợ gọi nên chú phải chạy đi gấp. Ác hại thay, chú quên "hủy bỏ lệnh quỳ" cho tôi nhờ.  Thế là tôi cứ quỳ mãi.  Mẹ và dì tôi quá nóng ruột, bảo tôi đứng dậy nhưng tôi chẳng dám. Tôi vẫn đợi cho đến khi chú xong việc, về lại quán ăn cơm mới thôi.

    Mấy năm sau, mẹ và dì tôi vào lại Quảng Trị cứ nhắc mãi chuyện này và nhờ vậy tôi còn nhớ như in tên và gương mặt của chú Cọi ngày đó. Gương mặt nghiêm nghị, bộ quần áo ka ki vàng... 

 Sau này tôi lớn lên, dì tôi kể lại chuyện tình duyên của dì cũng bắt nguồn từ cái quán tranh (nhưng đông khách) đó. Hồi này dượng tôi( Nguyễn văn Ngọ em ông Tuất thuơng gia Đông hà, em ông Nguyễn văn Vị chủ lò mỳ Vạn Hoa thôn Đệ Nhất QT ) hay "đóng vai" một người cán bộ thật nghèo. Khi nào vào quán dượng đó cũng mang bộ đồ  đen, bạc màu.  Dượng hay ngồi một góc, còn "ra vẻ nhà quê" bằng cách ngồi cả hai chân lên cái ghế đòn dài "xì xụp " ăn bún bò. Thế mà dì tôi "để ý" mới lạ. Do hay thuơng người nghèo,  nên dì lại "ưu ái"  bán cho Dượng rẻ và nhiều hơn. Thấy dì tôi là người nhân hậu, nên Dượng đem lòng yêu thuơng. Tình cảm hai người nảy sinh...

NHỚ THẦY CỬU HÀM và NGÀY ĐẦU TÔI ĐI HỌC 

    Đầu tiên người viết mượn lời giải thích của ông Linh Đàn Nguyễn một vị lão bối người gốc Gio Linh. Tại sao gọi là "Cửu"? 

Cụ Linh Đàn Nguyễn hữu Kiểm

Trong facebook liên lạc với người viết, Cụ Linh Đàn có giải thích và nhắc đến nhiều nhân vật tại Gio Linh có cái tên Cửu đằng trước..Theo cụ Linh Đàn sau khi đọc bài ký ức này,cụ đáp hồi lại như sau...

    "Ông Cửu Hàm người uy tín lắm, cách cư xử của ông rất tế nhị, tính tình phóng khoáng, với hàm cửu phẩm văn giai thời vua Bảo Đại, làng Hà Thượng hàm cửu phẩm thì khá nhiều ông như ông Cửu Dự, Ông Cửu Gà, Ông Cửu Séo, ông Cửu Ứng,.. ông Cửu nào cũng thông thạo chữ Hán, mà diện mạo họ ai cũng phương phi tư cách đúng là người có học thời xưa..."

Cũng nhờ sự giải thích của Cụ Linh Đàn, tôi mới biết Gio Linh thời đó có nhiều ẩn sĩ.

*
  Mẹ tôi bắt đầu nóng ruột về chuyện "học hành" cho con, mặc dầu tôi mới bốn, năm tuổi. Thế là một ngày đẹp trời mạ tôi cố tâm đắt tôi đi học cho được.

 Tôi còn nhớ, túi tôi đầy kẹo chanh, kẹo bạc hà. đủ thứ. Tay kia tôi còn cầm theo một chai lemonade hay nước chanh.  Loại nước lemonade đóng chai màu xanh lơ, hơi bầu thế mà tôi vẫn nhớ. Bạn đọc thử tưởng tượng, thời trước 1960, thằng nhỏ như tôi được uống "nước chanh đóng chai" thì phải là 'con cưng' số một rồi.  Thế mà tôi vẫn chưa chịu, vừa đi vừa khóc rấm rức. Tôi sợ đi học, xa nhà làm sao!

   Hai mẹ con theo con đường đất nhỏ ngoằn ngoèo lên tận dốc Hà Thượng. Vùng đất hơi cao, cây vườn rậm rạp, có nhà của thầy Cửu Hàm, vị hương sư dạy học cho trẻ con trong thôn.

hình tượng trưng 

    Vương đọng trong trí nhớ tôi hình ảnh của một vị thầy bận áo dài đen khăn đóng. Dạy cho đám con nít đứng lố nhố trong nhà. Thầy chỉ có tôi là đứa học trò nhỏ nhất nhưng lại "hư" nhất trong đám. 

Mẹ tôi năn nỉ Thầy cho tôi được thầy nhận. Thấy tôi khóc mãi, thầy làm bộ quát to, sai đám học trò đem chùm dây ra cột tôi vào thành ghế đẩu.  Thật thế, hình ảnh này gây ấn tượng nhất, thì tôi nhớ lâu nhất. 

  Thầy Cửu Hàm sống cảnh "thanh bần lạc đạo", lấy dạy dỗ những lứa tuổi thơ trong làng làm niềm vui tuổi già. Thầy chọn an cư và lạc đạo tại một vùng quê có cái tên Hà Thuợng,  nơi mà tuổi nhỏ của tôi bắt đầu đi học.

    Vùng đất Hà thượng làm gì có cảnh ruộng đồng "thẳng cánh cò bay"? Tuy thế vùng này có hai loại trái cây có tiếng ngon một thời là mít và thơm. Thổ sản ở đây còn có một thứ mà tôi không quên được là bột sắn cơm (sắn dây) nổi tiếng. Ai đi Gio linh cũng không bao giờ quên mang về nhà ít ký bột sắn cơm. Sắn khoai làm bạn với người Gio linh do thiên nhiên chẳng hào phóng gì cho người dân "cận sơn, cận hải".  Bao kinh nghiệm từ cây sắn vồng khoai tôi thiết tưởng chẳng nơi nào từng trải hơn nơi này- vùng kỷ niệm của tôi, cái thời bé bỏng, trẻ con.

    Một vài tháng tôi đã quen nhà thầy Cửu Hàm va` bắt đầu biết siêng học. Trường của Thầy cũng là nhà ở, có nền đất cao. Những liếp cửa xếp cũ kỹ, vài ba cái bàn ọp ẹp, làm nơi dạy dỗ của một vị hương sư trầm lặng. Tuy vậy, bạn tôi quanh quận mới có may mắn đi học với Thầy.

   Nhà bác Thiệu cho mạ tôi thuê có bạn tôi là thằng Mạnh. Thằng Mạnh con bác Thiệu. Tôi còn có thằng Giêng, cháu o Phượng, nhà giàu đầu xóm Chợ Cũ mà tôi viết ở trên. Ngày ngày đi học, men theo con đường sau lưng nhà O Phượng tôi kêu thằng Giêng ơi ới. Giêng làm lụng cho chủ nhà, tức O Phượng.  Giêng lớn hơn tôi vài tuổi. Hắn siêng năng làm việc quần quật suốt ngày. O Phượng thưong tình cũng cho hắn đi học trên nhà thầy Cửu Hàm. Giêng tuy là bạn "vong niên" nhưng cũng vui vẻ đi học với tôi kiếm đôi ba chữ.  

    

    -Giêng ơi đi học, ơi Giêng!

  Cứ mỗi lần đi học theo con đường mòn sau lưng nhà o Phượng, tôi cứ gọi Giêng đi học. Tôi nhớ  làm sao, cái lưng đen trui trủi,mồ hôi bóng loáng của Giêng. Hắn đang gắng xay cho xong giã bột để đi học cùng tôi. Xe Gio Linh thường đổ trước chợ tức trước quán o hắn. Quán o hắn bán đủ thứ hàng hóa. Nhắc tới cái bến xe hồi đó, thật ra là miếng đất trống dưới mấy gốc bàng, cùng hình ảnh một một chú tên Sức hơi điên, say say tỉnh tỉnh. Sau này khi vào lại Tỉnh, tôi được biết có khi xe ghé Chợ Cầu do chợ đó có bến xe lớn sát Quốc Lộ. Có ai đó còn gặp chú Sức. Khi Gio Linh có chợ mới và quận mới, thì bến xe QT- Gio Linh đậu tại Chợ Cầu, sau đó sẽ ghé vô chợ mới sau này. Chú Sức vẫn còn sống và hay đi xin tiền nơi bến xe mới.

                    Đoàn bán quân sự VNCH thời 1958

    Tuổi nhỏ tạt qua vùng giới tuyến những năm cuối thập niên 1950 thế mà trong tôi còn lảng vãng hình ảnh một đứa bé lẻo đẻo theo mẹ đi xem một buổi trình diễn của đoàn thanh nữ bán quân sự VNCH. Chốn quê địa đầu có một đoàn chính phủ từ trong nam ra tận đây là chuyện hiếm hoi.  Đường xa mới tới một cái sân vận động nào đó. Giữa đường mẹ tôi  rót nước trà pha đường từ trong một cái bình thủy của Pháp. Thật lạ lùng tuổi bé thơ sao tôi còn ghi được hình ảnh này dù thật nhạt phai. Tới nơi, bãi đất rộng từng toán thanh nữ biểu diễn hình thức cứu thương hay trình diễn đội hình gì đó...

*

      Sau khi tôi vào lại Tỉnh (QT), thì nghe đâu thằng Mạnh bạn tôi theo phía "bên kia". Sau 1975 hắn về lại Gio Linh làm chức vụ gì đó.

  Còn Giêng thì biệt tăm tích từ xưa, từ lúc tôi cùng mẹ và dì tôi vào lại Quảng Trị. Lạ một điều, tôi nhớ mãi cái tên cùng hình ảnh cái lưng trần, đen đúa bóng loáng mồ hôi.

   Một thời gian sau nữa khi tôi khôn lớn, thì nghe tin đồn thầy Cửu Hàm không còn nữa. Thầy đã chết do 'xét đoán oan khiên' - giữa hai lằn đạn của cuộc chiến tương tàn (tôi nghe Thầy bị "xử tử " vì bị kết tội làm "tề điệp " cho VNCH) . Thầy muốn sống cảnh thanh bần lạc đạo lấy việc dạy dỗ lớp mầm non đất nước như bọn trẻ trong làng như Giêng, như Mạnh, như tôi, nhưng  thầy chẳng yên được giấc mơ ẩn sĩ.

hội ngộ picnic Gio Linh 12/6/2022 tại San Jose 

(công viên Boggini Park)

Non bảy mươi năm qua, kể từ ngày xa Gio Linh,  đến khi tuổi đã về chiều khi nhắc lại thầy xưa bạn cũ- hay bao hình ảnh, một thời bé nhỏ của tôi nơi vùng đất mang hai chữ Hà Thượng (Gio Linh), tôi e rằng chỉ là pha trộn, mù mờ huyển hoặc của trí nhớ. Có ngờ đầu người viết mới đây, may mắn có vài vị lão niên gốc Gio Linh biết tới những tên trong ký ức của tôi. Như người viết có nhắc ở phần trên về cụ Linh Đàn, người gốc Gio Linh vừa quá vãng năm kia (2020), cũng biết và giải thích về chữ Cửu. Trong facebook liên lạc với tôi vài năm trước khi quá vãng, Cụ Linh Đàn còn giải thích và nhắc đến nhiều nhân vật tại Gio Linh có tên Cửu đằng trước...

Tôi khó quên,  một chú Sức "say say tỉnh tỉnh" lang thang đây đó trong vùng. Có o Phượng, giàu có, bán buôn, rồi đứa bạn đầu đời thời con nít có tên là Mạnh và người bạn vong niên một thuở ấu thời tên Giêng ...Người Gio Linh sau này như anh Phạm Thái Học (anh ruột bạn học của tôi là Phạm văn Hải), anh Trần ngọc Điềm, bạn Nguyễn Hiến  đều biết.

  Tuổi về già, nhưng tôi vẫn vấn vương nhớ về một thời tuổi nhỏ.  Tôi tiếc một điều, lúc khôn lớn chưa có có dịp nào ra lại Gio Linh thăm lại thầy xưa. Dịp đó vĩnh viễn không còn do thầy Cửu Hàm đã ra người thiên cổ trước khi quận Gio Linh hoàn toàn bị xóa tên theo khói lửa chiến chinh, tuyến lửa McNAMARA thành hình, sau đó khoảng 1967, Gio Linh bị "bạch hóa",  Định cư Cam Lộ Đông Hà Gio Linh thành lập nhưng rồi hai quận Gio Linh Cam Lộ lần lượt di dân...

    Nhớ về Gio linh tôi nhớ vị thầy già, thằng Giêng cái lưng trần đen bóng, thằng Mạnh cất bước giang hồ theo con đưòng 'giải phóng'... cái chợ đìu hiu  bên gốc bàng rợp bóng một thời./.

Đinh hoa Lư  8/6/2014

last edit 4/3/2023 San Jose USA

 --------------------------- 

Góp ý của độc giả

·       Tường Nguyễn Văn Lúc xưa chợ Gio Linh củ nằm ở đình làng Hà Thượng , từ Đông Hà đi ra khoảng 14km gặp ngã 3 quán Phượng (nay là tt GL ) đi khoảng hơn 1km rẽ trái là đình HT, nếu khg rẽ đi thẳng qua cầu gần 1 km sẽ có bến xe , chợ , quận lỵ , nhà thương và trường trung học GL

o   Hai Lua Đinh  xin thông cảm trí nhớ người viết lúc đó bàng bạc mà thôi

1

Tường Nguyễn Văn Hai Lua Đinh mình nói là sau năm 1960 , còn bạn kể chuyện trước nên địa điểm đã thay đổi , chứ nhiều chổ mình gần gủi nhưng khg nhớ được như P

Linh Dan Nguyen Ông Cửu Hàm người uy tín lắm, cách cư xử của ông rất tế nhị, tính tình phóng khoáng, với hàm cửu phẩm văn giai thời vua Bảo Đại, làng Hà Thượng hàm cửu phẩm thì khá nhiều ông như ông Cửu Dự, Ông Cửu Gà, Ông Cửu Séo, ông Cửu Ứng,.. ông Cửu nào cũng thông thạo chữ Hán, mà diện mạo họ ai cũng phương phi tư cách đúng là người có học thời xưa

XE THAN - MỘT THỜI HỪNG HỰC NÓNG

`    Năm mới đến nơi. Quê nhà vẫn một điệp khúc cứ độ tháng chạp lại đáo đôn lo làm sao có một ngày xuân đầy đủ. Công nhân học sinh có ngày về quê ăn tết bỏ bao ngày làm quần quật hay học bù đầu trên thành đô hoa lệ. Nói chi thì nói, rõ ràng phương tiện hôm nay quá ư đầy đủ, dư dật. Thời nay,  thừa cung hơn cầu, nhất là cái chuyện đi lại đó đây thật quá dễ dàng thoải mái. Bà con khỏi cần đưa tay nhấc cái máy điện thoại như mấy năm trước, mà chỉ cần 'bấm chọt' vào cái iphone, chút chi thì có chiếc xe tới ngay trước nhà đón mình. Nếu phải tới bến xe thì chẳng cần chen chúc mua vé như xưa, lại còn ngồi thoải mái trên hàng ghế nệm êm ru...

    Về quê ăn tết hay nói chung là đi lại thời nay thật quá đầy đủ phương tiện. Càng nghĩ càng thương về cái năm mà người ta gọi là 'mồ ma bao cấp'. Nói tới hai chữ ĐI LẠI ai cũng rùng mình, vạn bất đắc dĩ mới đụng vào.

Khổ ơi là khổ cho cái vé xe!

Ba bốn giờ sáng đã chầu chực tại bến xe rồi. Tờ mờ sáng bắt đầu chen nhau mua vé. Nhưng chỉ vài ba người đầu thôi. Hết ưu tiên một ưu tiên hai đến dân thì HẾT VÉ?

Bao nhiêu chiếc xe thời trước 75 bắt đầu bị 'Cải tiến' hay 'biên chế' vào 'chế độ CHẠY THAN'? Chủ xe vào Hợp Tác không Chạy Than thì chạy cái chi chi?

Cả nước đang đi lên phấn đấu từ lương thực đến nhiên liệu. Xăng nhớt cần gì? Biết bao nhiêu là rừng tha hồ dùng 'THAN CHẠY MÁY"?

    Những chiếc xe than chạy 'cà rịch -cà tang' trên bao con đường thiên lý của quê hương mình. Thỉnh thoảng xe dừng thằng lơ xe chạy xuống ruộng múc nước đổ lên cái thùng cao trên mui xe giúp mát máy. Xong, hắn lại chạy lui phía sau lấy cái que sắt dài xoi "thùng thục" vào cái thùng than nóng hừng hực phía sau. Nửa đường có khi chiếc xe bắt đầu có tiếng 'lục cà lục cục'- xe hết than. Thế là thằng lơ phải lo phận sự của mình. Mời bà con xuống xe cho hắn lấy cái bao than đang nhét dưới gầm.

     Mặt người tài xế bắt đầu cau có, vừa nóng vừa phải đợi thằng lơ làm phận sự. Hắn là lơ xe, phải ì ạch kéo bao than lên lên mui, bỏ than vào thêm... Chiếc xe tiếp tục 'bò' trên con đường dài như 'thiên lý'. Dân mình chịu khổ quen rồi, chịu cực thêm một tí chẳng sao. Xe chạy được là mừng khấp khởi, trước sau chi bà con cũng về tới nhà. Mớ gạo nhét dưới gầm, o đi buôn ký cóp đem về cho gia đình. Chút quà từ thành phố, ông lão khư khư ôm trước ngực. Mấy ổ mỳ dài mua tận Sài Gòn, chốn quê ông làm chi có được.

    ĐÓ là chuyến xe gặp may. Phần nhiều xe than chỉ một thời gian ngắn là bị hư máy. Xe hay nằm đường. Xe nằm đường thật khổ cho bà con mình. Vật vả đón cho được xe khác thì giá một phải trả thành hai họ mới cho đi. Ai không có tiền thì đành phải ngồi nhịn đói chờ chiếc xe đang sửa...không biết khi nào? có khi ở lại qua đêm không chừng?

    Kể chuyện "xe than" để mà thương cho bà con mình ngày đó. Ai phải bu (hay bám) phía sau, vừa mỏi tay vừa chịu đựng hơi nóng từ cái thùng than quái ác kia. Ôi xe than, ai mà không nhớ mãi một thời.

     Người viết lại miên man thương về hình ảnh cha mình. Có việc đi xa, Ông chuẩn bị bao thứ linh tinh từ chiều hôm trước. Sợ quên, người soạn sẵn mấy thứ trên cái bàn trà thấp, ọp ẹp hàng ngày- nào bình thuốc lào, nào cái ví giấy tờ, nào cái bị lác đựng mấy thứ cần dùng...

    Cha tôi dậy sớm từ hai, ba giờ sáng. Đó là lúc tiếng gà canh một, canh hai đầu thôn eo óc gáy, cũng là lúc có tiếng lao xao của đoàn người gánh than từ trên dốc Tân Sơn xuống. Người cha già vội vàng khăn gói đi ra con đường đất đỏ, rồi hoà nhập với đoàn người gánh than, cùng về bến xe tận nơi phố thị. Phải đi bộ hơn một tiếng đồng hồ, cha tôi mới về đến bến. Có mấy chiếc xe than đang im lìm 'ngủ' trong đêm. Trời hơi mờ sáng, chiếc xe phiên đầu 'thức dậy' đốt lò. Nó sẽ tiếp tục một ngày mới, 'cà rịch cà tang' chạy trên đường quê hương, giúp chở đám dân nghèo.

    Bạn ơi! thời này chúng ta đang tận hưởng sự thoải mái với xe cộ khi đi lại đó đây; đó là lúc dựa lưng vào thành ghế chiếc xe du lịch đời mới, có máy lạnh, chạy êm ru. Hi vọng sẽ có một thoáng giây nào đó chúng mình nhớ lại một thời HỪNG HỰC XE THAN, gian nan trên con đường gió cát quê hương mà thấy thương về ngày tháng cũ./. 

ĐHL  EDITION 3/3/2023 

San Jose USA

BÊN CỘI MAI GIÀ (ký ức tổng hợp của ĐHL)

Căn nhà và cội mai già vắng Cậu Hòa đã gần hai mùa xuân rồi. Hôm nay tôi ngắm cội mà cảm giác hình như nó có ‘linh hồn’ cùng ‘lặng buồn’ nhìn vào căn nhà im lìm từ ngày người cậu vĩnh viễn xa nó. Tôi lại nhớ về những năm niên thiếu tôi là đứa cháu ngoại hay về làng nhất. Cứ mỗi khi về tôi lại hay ghé thăm nhà Cậu. Dáng Mệ Tơ lom khom nở nụ cười hiền từ chào thằng cháu trên tỉnh. Rồi Dì Tưởng, một người dì tần tảo bán buôn cực nhọc từ những gánh rau hàng ngày người dì phải chạy bộ lên tỉnh. Rồi chuyện bà con trong làng, kẻ đi lính người tử trận nên làng ngoại mỗi lúc càng thiếu bóng thanh niên...

  Năm nay cây mai già ra bông lác đác. Sắc vàng tuy vẫn tươi giữa những chiếc lá xanh non mạnh mẽ nhưng hình như tất cả càng nhìn lại càng thấy ảo não. Đã hai xuân qua rồi, Cây mai vắng chủ tỉa lá chăm nom, nó đã đón hai cái tết khi những người thân yêu gần nó lần lượt bỏ đi. Cậu Hòa ra đi do tuổi già xế bóng và lớp trẻ phải tha phương tìm cuộc sống. Làm sao tôi quên cho được cái sân này. Cứ mỗi lần về làng tôi ghé thăm nhà Cậu và qua cái cổng nhà nho nhỏ rồi vào cái sân cũng nho nhỏ này. Mái nhà tranh ngày xưa nay nay thay đổi chỉ bằng một mái ngói bình thường đơn giản như cuộc đời của người cậu cho đến lúc người  ra đi.

    Tôi nhớ làm sao, cũng cây mít kia và bụi tre sau nương vẫn còn nguyên vẹn. Đó là những dấu tích vườn xưa còn lại. Nó còn do cái giá của nó chẳng đáng là bao, chẳng đắp đổi gì nên nó vẫn nguyên vậy qua bao ngày tháng. Tôi nao lòng buồn nhất khi nhớ về những người thân thích lần lượt nối tiếp về với trời miên viễn. Lòng se lại khi tôi lặng ngắm một không gian tĩnh lặng, nỗi bồi hồi xúc động chợt dâng trước hình ảnh cái sân im vắng cùng cây mai ngày tết đơn độc ra bông.

*

    Bao nhiêu hình ảnh tiếp nối... cũng bên cội mai đó, một ngày sau năm 1975 tôi tìm cách trốn trại nửa ngày tìm về làng ngoại. Hai vợ chồng cậu không ngờ gặp được đứa cháu. Cậu quay quắt tìm gì cho cháu trước khi về lại trại tù. Đổi thay, túng thiếu, hợp tác xã, cũng như bao hợp tác khác làm không đủ ăn. Ngày đó cậu tôi nghe, ngay mớ rơm cũng chia theo công điểm. Cảnh vườn không nhà trống đúng nghĩa nhất trong buổi giao thời khó có ai quên. 

    Sự thiếu đói khi vào Hợp Tác chính là hình ảnh đụn rơm nhỏ bé bên hông nhà. Cậu Hòa tìm tòi ngó quanh...trên góc chái nhà có con gà đang ấp cậu tôi lấy hết rỗ trứng xuống luộc cho đứa cháu. Hai cậu cháu chỉ có một hai giờ gặp nhau không nói hết những điều thay đổi trong những ngày loạn lạc vừa qua. Người làng ngoại tản mác chưa về nhưng chuyện thanh niên trong làng đang vật vả từ miếng cơm manh áo rồi lại chuyện quy hoạch mồ mả không ai lo? Nhưng rồi phải QUY. Hợp Tác đang cần đất tất cả đều bới tung?

    Cậu nói sao cho hết chuyện đổi thay cho đứa cháu chỉ thoáng trốn về làng non hai tiếng đồng hồ? Hoàn cảnh người trong trại, kẻ ở làng có khác chi nhau? Thiếu khổ túng bấn, vô kế khả thi. Cả bầu trời như tối sầm sập, chẳng tìm ra chút ánh sáng, chẳng khác chi một cơn ác mộng. 

Giờ đây nếu tôi cố tưởng tượng lại cũng không sao hình dung ra hết thứ cảm giác vào buổi giao thời đó.

*
    Chỉ có hai cậu cháu ngồi chênh chếch gần cội mai này, đầu lối vô cái sân đất đầy kỷ niệm.  Cậu tôi chỉ ăn hai cái trứng còn bao nhiêu cho đứa cháu ăn để lên lại trại. Người cậu hiểu tôi thèm khát đủ thứ. Có thể cậu chạnh lòng nghĩ tới những ngày tôi còn là một học sinh trên tỉnh, đầy đủ biết bao?  Ai có ngờ đâu? giờ đây thân phận đứa cháu lại khổ như vậy? Gia đình, bà con, giờ ở trong nam, biền biệt tin tức biết dò ra răng? Hai cậu cháu ước gì cái thành phố trên kia giá như mà không có chuyện 1972 thì giờ dù có chuyện 1975 cũng không có cái cảnh làng mạc, họ hàng tứ tán mỗi người mỗi ngã? 

    Cậu ái ngại và thương xót đứa cháu gặp được người thân trong hoàn cảnh oái ăm cùng khổ.  Nét mặt cậu quay quắt đau khổ làm sao, do không kiếm ra cái chi cho đứa cháu trở về bên trại? Từ vườn vào nhà hai vợ chồng cậu chẳng tìm ra chút gì thiết thực cho cháu lúc này? Ôi, cái phút giây trùng phùng cay đắng và buồn tủi!

    Tôi vội đứng dậy, dáng vẻ lấm lét của người tù binh, khi nào cũng thế. Hai cậu cháu bịn rịn chia tay. Cậu còn đứng ngó theo đứa cháu lom khom bước vội như có ai đuổi. Cái dáng cao ốm nhom, chiếc áo ka ki bạc màu với cái túi vải xẹp lép bên vai, đứa cháu khuất dần đầu khúc quanh xóm Rộộc...Hắn sẽ đi lên xóm Chùa, tìm người ông bà con nhánh phái bên ông ngoại hắn.

              II   GÔ CƠM HẤP SẮN 

    Ôn Hạch (Võ Hạch) sáng nay đang ngồi chuốt lại mấy sợi lạt tre còn sót, gom được vài bó đầy. Ngày mai bà con trong xóm sẽ tới phụ lợp mái nhà mới cho đứa con trai. 
Mặt trời mới hơi nghiêng con sào mà trong xóm hôm nay tự nhiên ôn thấy vắng ngắt. Ôn Hoạch có cảm giác vắng vẻ này từ năm ngoái, tức là năm 1975 cái năm mà chính quyền trong nam này sụp đổ. Bà con có dính đến chính quyền thì đi "học tập" mô xa ôn chẳng rõ. Trong khi có người chạy tuốt vô nam , lại có một số thì đi kinh tế mới tận Khe Sanh.

   Hòa bình rồi, hết tiếng súng,tiếng pháo hằng đêm ,hết chạy tản cư lên chợ Tỉnh. Đó là cái mừng ban đầu cho ôn cũng như mọi người khác trong làng Nại Cửu. Nhưng sau một thời gian, ôn Hoạch bỗng dưng cảm thấy cái buồn khác ập đến. Đó là sự thiếu vắng, cô quạnh do một số bà con mà ôn hàng ngày 'chộ' mặt nay thất tán tứ phương?

   Hợp Tác Xã làng ôn cũng có rồi. Đợt quy hoạch đất đai dưới Phát Lát tức là ngã ba ngó qua bên tê Ba Bến gần nhà mấy đứa cháu khác trong chi phái ôn tức là thằng Dâu, thằng Tú, cũng còn may là còn mấy đứa này. Tại răng mà may? Ôn nghĩ, số là khi quy hoạch mồ mả mấy đời nay dưới Phát Lát, thanh niên trong làng không còn nhiều, bốc mả thì nhiều, lại di dời khá xa nếu không có mấy đứa cháu còn sót lại như thằng Dâu thằng Tú thì mả mồ trong phái ôn lộn xộn, sót vãi hết trơn!

  Thiệt tình trong bụng ôn chẳng ưa chi cái chuyện 'di dời' mồ mả cha ôn hàng loạt như rứa! nhưng thời thế đổi dời, mấy ai mà "bẻ nạng chống trời"?

   Con chó già đang nằm bên đụn rơm trước sân, cái mõm nó kê lên nền đất cày của cái sân phơi trước nhà . Bỗng nó sủa lên vài tiếng khàn khàn làm ôn Hoạch ngước nhìn lên...

      Một người thanh niên dáng ốm cao lỏng khỏng đang lom lom bước vào sân ôn. Người thanh niên này cái áo bộ đội bạc màu như lượm của ai , đầu đội cái mũ vải tai bèo , bên vai lại đeo cái túi tự may bằng vải cũ bạc màu , đường may vụng về thô kệch.

  - Ôn Hoạch, ôn ..ôn còn nhớ cháu khôn?

  - ờ ờ,,,eng là ai đây hè ?!

  -Cháu là thằng Phúc, cháu cậu cư ở trên tỉnh đây!

  -Cháu eng Cư trên tỉnh? phải cháu Bác BếpThỏn khôn rứa?

  -Đúng rồi ôn, mệ ngoại cháu là bếp Thỏn, mạ con là Nhỏ dì con là Nhoi đó mà.

  -Ui cha thằng Phúc! con ở mô về đây? nhà con ra răng rồi?

   Người thanh niên mừng khấp khởi khi ôn Hoạch nhìn ra đứa cháu . Anh ta nói lại tình hình gia đình và bà con trên tỉnh cho Ôn nghe, xong lại nói về tình hình chính anh đang "cải tạo" bên thôn Hiệp Khế cũng gần Nại Cửu Phường, phía bên kia sông Thạch Hãn.

Nhớ lại thằng cháu trên tỉnh ôn Hoạch mừng lắm . Mấy năm trước, những lúc cúng kỵ trên nhà mệ ngoại thằng cháu này, khi nào ôn Hoạch cũng chộ mặt. Hồi đó mỗi lần lên Tỉnh, ôn chộ trong nhà Bác Bếp Thỏn -tức là bác mụ, vì ông Bếp Thỏn đã mất từ năm 1949 - khi nào cũng đông đúc. Những đúa con trai Bác Bếp "mai vàng mai trắng" đeo trên cổ áo. Bác Bếp mụ thì xuất gia qua tu bên chùa Sắc Tứ, nên nhà trên lúc nào bàn thờ phật cũng trang nghiêm.

   Rứa mà...theo lời đứa cháu trưa nay tạt vô thăm ôn kể lại, nhà mệ ngoại nó trên tỉnh giờ phiêu dạt khắp nơi chẳng còn ai trên nớ? Ôn vừa nghe vừa gật gật đầu mắt như huớng về hướng tỉnh, nơi có một thành phố chỉ là một đống gạch, người ta đang ra công xây lại.

   -Rứa... chừ con ở đây một chắc, khôn ai thăm nuôi con hết răng?

   -Dạ nhà con trong nam hết chẳng còn ai đây cả ôn nờ!

    Ôn chắt lưỡi ái ngại cho đứa cháu ngoại trong làng . Thời chiến trận, xao lạc hết trơn! Thằng cháu ni về ngang làng làm ôn nhớ mấy đứa cháu khác, mấy năm trước theo trận Hạ Lào chết mất xác bên đó luôn, chừ không biết ngày đơm tháng kỵ là ngày mô nữa?

  Như nhớ ra, ôn Hoạch thình lình hỏi:

   -Rứa con ăn chi chưa?

  -Dạ con có ghé cậu Dâu nhà cậu không có chi để nấu cả, chỉ còn ổ trứng con gà đang ấp cậu ấy truống xuống luộc hết "bồi dưỡng" cho con rồi ôn nờ.

  Nhắc đến đây,người thanh niên nhớ hình ảnh vợ chồng cậu Dâu cùng ngồi chồm hổm giữa cái nền sân đất. Mấy cái trứng gà chưa nở, bị luộc vội cho đứa cháu đang ở tù ăn nhanh để lên lại trại. Cậu ấy vừa nhìn cháu ăn vừa hỏi chuyện. Người cậu ít nhiều lo lắng cho đứa cháu lên kịp trước điểm danh không? Trong nhà rõ ràng quá túng không biết lấy chi mà nấu cho đứa cháu, hắn xuất hiện quá bất ngờ, quá gấp gáp chẳng khác chi "một kẻ tội phạm", lấm lét như sợ ai nhòm ngó.

      -Ui chà! tội rứa ...đợi chút con, ôn nấu cơm cho con ăn nghe!

      -Thôi ôn, con phải đi chừ ôn ơi, con ghé thăm ôn chút con lên khôn thì khôn kịp họ biết thì khổ .

    Ôn Hoạch lay hoay không biết lấy chi cho đứa cháu ngoại trước lúc nó đi. Ôn đang tìm một thứ chi đó xung quanh.

  -Con có cái chi đựng khôn rứa ?

  - Dạ, con có cái lon gô đây ôn.

Nói xong, anh vội lấy cái lon gô đen trong cái túi may tay đeo cạnh đưa ra cho ôn.

 Bỏ hết phần cơm nguội trong cái nồi đồng nhỏ vào cái lon nhôm cũng chưa đầy, ông Hoạch vừa dận cơm xuống vừa ái ngại bỏ thêm mớ sắn lát hấp cho đầy cái gô, vừa nói:

    -Ôn thêm ít sắn nì nữa lên trại ăn cho no nghe con.

    Hai ôn cháu chỉ gặp nhau trong thoáng giây, người thanh niên vội vã đi.  Ôn ngồi thừ trước hàng hiên ngó theo đứa cháu ngoại trong làng, cái dáng lỏng khỏng cao của nó xa dần....

     III- CHUYỆN BA MƯƠI LĂM NĂM SAU  (năm 2010)

   Nhà Dì An ở gần chùa Nại Cữu và cũng gần nhà thờ họ VÕ. Nhà dì cũng đầy đủ xe nổ có điện thoại đời sống không đến nỗi "chân lấm tay bùn ". Ngó vậy cũng không phải là dì có ông anh tức là ông Võ Đản đi Mỹ -mà nhờ dì biết làm ăn. Ông anh năng gửi tiền về làng nhưng trước là đóng góp, tôn tạo cho xong nhà thờ họ Võ sau là ủy lạo một vài bà con già cả neo đơn mỗi người vài ba chục ký gạo mỗi kỳ cho có tình làng nghĩa xóm. Nghĩa là ông anh dì An ở xa nhưng ông anh và bầy con cháu bên Mỹ không quên làng nước bà con. Đó là dì An sung sướng rồi, chẳng cần chi hơn nữa.

    Mấy ngày nay trong nhà dì bàn tán một chuyện là lạ. Số là ông Hoạch mất lâu rồi răng mà có người bên Mỹ gửi tiền về cho ôn? Hôm ni tức là mười hai giờ trưa theo hẹn nói chuyện với ông anh bên Mỹ, dì An sẽ hỏi cho ra lẽ ?

dì Võ thị An qua thăm ông anh là Võ Đản tại San Jose có ghé thăm nhà ĐHL vào năm 2017 (ngồi bên phải của ĐHL bên trái là mợ Đản )

-----

  Tiếng ông Đản đầu dây bên kia:

   -Rứa o không nhớ thằng phúc à , con o Nhỏ trên tỉnh ở trước mặt Lao xá hồi nớ đó?

   -A cái thằng cháu ngoại o Bếp Thỏn, trắng trắng, cao cao phải khôn eng?

   -Đúng, đúng rồi ...số tiền nớ hắn bảo ngày giỗ ôn Hạch năm ni mua phẩm vật đặt trên bàn thờ cho ôn để nhớ ngày và nhờ o khấn giúp cho hắn như vầy như vầy ...

  -Dạ em nhớ rồi eng, để em mua và qua  bên nhà ôn Hạch khấn như rứa.

   Cái chuyện gô cơm độn sắn cho người tù cải tạo năm nào từ miệng ông Đản, qua tai dì An, tiếp đến là đầu đề cho ngày giỗ ôn Hạch năm 2010. Bà con trong làng vào ngày đó, vừa ăn kỵ vừa trạo chuyện "gô cơm độn sắn" mà khen cho tấm lòng biết ơn của đứa NGOẠI trong LÀNG,  một ngày sa cơ thất thế./.

ĐHL 20/7/2013

edit  2/3/2023